Bölüm-1

İstanbul Şubesi 
 

TMMOB Kimya Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi

 

1.GİRİŞ

Bilimin ve teknolojinin gelişmesine paralel olarak endüstriyel tesislerin kullanımını arttırdığı kimyasallar ve kimyasal işlemler, bir yandan üretim süreçlerini ve hayatı kolaylaştırırken, diğer yandan da denetlenmeden, önlem alınmadan ve uygunsuz kullanımları ile hem insan hem de çevre için risk teşkil edebilmektedir.Kimyasal maddeler, tüketici mallarının yanı sıra, tarım, imalat, inşaat ve hizmet sektörlerinin de önemli üretim bileşenlerindendir. Bu maddelerin taşınması, depolanması, üretimi, kullanımı ve bertarafı sırasında oluşabilecek bir uygunsuzluk/arıza ve benzeri nedenlerle meydana gelebilecek kazalar ağır tahribata yol açma potansiyeli taşımaktadır.

Tehlikeli kimyasallar patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, zehirli (toksik), çok zehirli, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, hassaslaştırıcı, kanserojen, mutajen, üreme için zehirli ve çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya birkaçına sahip madde ve/veya karışımları kapsamaktadır. Tehlikeli kimyasallar sadece bu maddeleri doğrudan kullanan kişi ya da işletmeleri değil, olası endüstriyel kazalar halinde kitleleri, çevreyi ve doğal yaşamı etkileyebilecek potansiyele sahiptir.

Yaşanan kazalar çalışanlarda ve/veya bölge sakinlerinde can kayıplarına, yaralanmalara sebep olmakta; havayı, suyu, toprağı, hayvanları kısacası doğayı olumsuz etkilemekte ve zarar vermektedir. Kimyasal kaynaklı olan endüstriyel kazalar genellikle yangın, patlama ve kimyasal yayılım şeklinde meydana gelmektedir.

Yanma, oksijen ile yanıcı maddenin belli bir orandaki karışımının tutuşturma kaynağı ile birleşmesi sonucu oluşan kimyasal tepkimedir. Patlama ise yanıcı maddenin tamamının veya büyük bir kısmının hızla yanması sonucu bir şok dalgası oluşturan kimyasal reaksiyon olarak tanımlanır. Yanıcı maddeler; gaz, buhar, sis veya toz şeklinde olabilir. Patlamalar kimyasal olduğu gibi fiziksel nedenlerle de olabilmektedir. Bu tür patlamalar genellikle basınç artışı sonucu gerçekleşmektedir. Yangın sonucunda patlamalar gerçekleşebildiği gibi patlamaların sonucunda da yangınlar tetiklenebilmekte, ayrıca yanma tepkimesi sonucu ortaya çıkan gazlar boğucu, zehirleyici vb. olumsuz etkiler yaratabilmektedir.

Yangınlar ve patlamalar önüne geçilemez olaylar değildir. Uzman kişilerce bilimsel ve teknolojik kökenli yangın, proses ve iş güvenliği tedbirleri ile endüstriyel yangın ve patlamaların birçoğu önlenebilir, insana/ çevreye olan etkileri azaltılabilir. Her endüstriyel tesisin yangın ve patlama riski farklı boyutlarda olmasına rağmen havadaki oksijen oranının yeterli seviyelerde olduğu, yanıcı/patlayıcı malzemelerin bulunduğu bütün tesislerin yangın çıkma potansiyeline sahip olduğunun kabul edilmesi, yangın güvenliğinin ilk adımı olmalıdır. Yangın ve patlama güvenliğinin sağlanmasında yanıcı malzemeler ve tutuşturma kaynaklarının kontrollü kullanımı gerekmektedir. Yanıcı malzemelerin temel depolanma kurallarına uyulmaması, açık alev vb. işlerde iş izni sisteminin olmaması veya etkin olarak kullanılmaması gibi faktörler endüstriyel yangın ve patlamaların en önemli sebeplerindendir.

Amerika Birleşik Devletleri’nin Ulusal Yangından Korunma Kurumu’na (National Fire Protection Association) göre endüstriyel yangınların beş temel sebebi vardır. Bu sebepler; yanıcı tozlar, sıcak işler, yanıcı sıvılar ve gazlar, hatalı ekipman ve makineler, elektriksel tehlikeler olarak belirlenmiştir. Belirtilen bu sebepler değerlendirildiğinde, toz patlamaları, yanıcı sıvı ve gazlar için koruyucu uygulamaların önemi anlaşılmaktadır. Elektriksel tehlikeler ise zarar görmüş kablolar, aşırı yüklenmiş priz veya devreler, aşırı uzun ve eklemeli uzatma kabloları, statik boşalma olarak sınıflandırılır. Ülkemizde çıkan yangınlarda da bu beş temel sebebi sıklıkla görmekteyiz.

Son dönemde ekonomik kriz koşullarının da etkisiyle, endüstriyel yangınları firmaların sigorta şirketlerinden para alabilmek için bilinçli olarak çıkardıkları kamuoyunda sıkça dile getirilmektedir. Söz konusu iddianın günümüzde ve hatta geçmişte hiç gerçekleşmediğini söylemek doğru olmaz ancak endüstriyel yangınların çoğunluğunu bu şekilde yorumlamak da sağlıklı bir bakış açısı değildir. Yangınların bilinçli çıkarıldığı iddiası her yangın için ayrı ayrı kanıtlanmaya muhtaçtır. Endüstriyel yangın, patlama ve diğer büyük endüstriyel kazaların en büyük sebebinin proses ve iş güvenliği tedbirlerinin yeterli olmaması olduğu unutulmamalıdır.

2. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ

2023 Yılı Endüstriyel Yangın ve Patlamalar Raporu hazırlanırken önceki yıllara ait raporlara göre veri kaynakları arttırılmaya çalışıldı. Basından tarama işlemini yaparken ulusal ve yerel basına düşen hiçbir haberi atlamamak için uğraş verildi.

Basının haricinde, bilgi edinme kanunu kapsamında çeşitli devlet kurumlarından yangın ve patlamalar konusunda bilgi talep edildi.

Bütün il belediyelerinin İtfaiye Daire Başkanlıklarına bilgi edinme kanunu kapsamında e-posta veya CİMER aracılığı ile yazı yazılarak 2023 yılı içerisinde kendi illerinde yaşanan endüstriyel yangın ve patlamalar ile ilgili bilgiler talep edildi. Resmi kurumların yanı sıra birçok sigorta şirketinden de e-posta aracılığı ile 2023 yılı içerisinde tespit ettikleri endüstriyel yangın ve patlamalar ile ilgili veriler talep edildi.

2023 Yılı Endüstriyel Yangın ve Patlamalar Raporu‘nun hazırlık aşamasında veri tabanlarında olan bilgileri bizlerle paylaşan kurumlar Tablo 2 ‘de belirtilmiştir. Bilgi talep edilen diğer il belediyeleri ve kurumların bir kısmı kendi sorumluluk alanlarında endüstriyel yangın ve patlama olmadığını belirtmiş veya raporun son düzenleme tarihine kadar tarafımıza dönüş yapmamıştır. Bu minvalde talebimize geri dönüş yapan ve çalışmaya katkı sunan tüm kurumlara teşekkür ederiz.

 

Dönüş sağlayan kuruluşlardan listede bulunan Artvin Belediye Başkanlığından Artvin’de 2023 yılı içerisinde endüstriyel yangın ve patlama yaşanmadığına dair dönüş alınmıştır. Diğer kurumlardan alınan veriler raporun kapsamına uygun olarak elimine edilmiş ve rapora işlenmiştir.

Endüstriyel yangın ve patlamaların tutuşturma kaynaklarını ve oluş biçimlerini belirlerken kullandığımız terminoloji aşağıdaki şekildedir:

Açık Alev: Kaynak, şaloma vb. işlemlerde alevin yanıcı maddeleri tutuşturması

Aşırı Isınma: Malzemelerin kendi kendine tutuşma sıcaklığını geçmesi

Bakım-Onarım: Bakım ve onarım işlemleri sırasında gerekli tedbirlerin alınmaması

Dışarıdan Sirayet Etme: Tesisin dışında çıkan yangınların tesise sirayet etmesi

Mekanik Kıvılcım: Çeşitli makine ve aletlerin çalışması esnasında oluşan kıvılcımın yanıcı maddeleri
tutuşturması

Elektriksel Kıvılcım: Elektrik tesisatında ve elektrikli aletlerden çıkan kıvılcımın yanıcı maddeleri
tutuşturması

Elektrik Tesisatında Arıza: Elektrik tesisatındaki kusurlar

Elektrikli Cihazlarda Arıza: Elektrikli aletlerdeki kusurlar

Kaçak/Sızıntı: Tank veya borulardaki yanıcı sıvıların kaçak sebebiyle dışarıya sızması

Kaynak/Kesme: Kaynak ve kesme işlemlerinin uygun yapılmaması

Yıldırım: Tesise yıldırım düşmesi

Sabotaj: Kişi veya kişilerce kasıtlı olarak yangın çıkarılması

Sigara Kullanımı: Uygun olmayan yerlerde sigara içilmesi veya izmaritlerin uygun olmayan yerlere
atılması

Kimyasal Tepkime: İki farklı kimyasalın istek dışı veya istenilen ortam dışında tepkimeye girmesi

3. 2023 YILI VERİLERİNİN YORUMLANMASI VE ÖNCEKİ YILLAR İLE KARŞILAŞTIRILMASI

2018 yılından 2023 yılına kadar meydana gelen endüstriyel yangın ve patlamaları karşılaştırdığımızda; özellikle son 3 yıllık dilimde sürekli olarak artış olduğunu görmekteyiz. Yaşanan yangın ve patlamaların niteliklerinden kaynaklı olay sayılarına paralel olarak, hayatını kaybeden işçilerin sayılarında herhangi bir azalma olmadığı ortadadır.
 

2018 yılında en az 436, 2019 yılında ise en az 541, 2020 yılında ise 493, 2021 yılında 394, 2022 yılında ise 587 endüstriyel yangın ve patlama gerçekleşmişti. 2023 yılında ise 529 endüstriyel yangın ve patlama gerçekleşmiştir. (Grafik 2). Altı yıl boyunca rapor hazırlanırken bilgi kaynaklarımızın artışından kaynaklı yangın ve patlama sayılarının zamanla değişimi, güvenilir bir yorum yapmayı güçleştirmektedir. Bu sebeple 2017 yılı yangın ve patlama raporumuzun verileri istatistiklere dahil edilmemektedir. Veriler 2018-2023 yılları arasını kapsamaktadır.

2018-2023 yılları arasında gerçekleşen endüstriyel yangın ve patlama olaylarının sektörel bazda sayıları, karşılaştırmalı olarak Grafik 3’te görülmektedir.
 

Grafik 4’te ise 2023 yılındaki endüstriyel yangın ve patlamaların aylara göre dağılımı verilmiştir. Öncekiyıllarda yapılan analizlerde de kısmen sapma olmasına rağmen, yaz aylarında yaşanan olay sayısında artış görülmektedir. Bu durum yaz aylarında sanayi tarafında ekonomik aktivitenin düşük olmasına rağmen hava sıcaklığı etkisini göstermektedir.
 

Grafik 6 ve Grafik 7’de 2023 yılında yaşanan endüstriyel yangın ve patlamaların sektörlere göre sayıları ve yüzdesel dağılımları görülmektedir. Endüstriyel yangın ve patlamaların sektörel dağılımına bakıldığında; daha önceki yıllarda olduğu gibi metal, tekstil, ağaç, kağıt, mobilya, kauçuk ve plastik sektörlerinde yoğunluk görülmektedir. Tüm yangın ve patlamaların en az %72’si bu dört sektörde gerçekleşmiştir. Geçtiğimiz sene de bu oran benzer şekilde %68 idi. Endüstriyel yangın ve patlamaların yaklaşık %7'sinin ise sektörü tespit edilememiştir.

Tespit edilen yangın ve patlamaların 114’ü ağaç, kağıt, mobilya (%22), 111’i metal (%21), 73’ü tekstil (%14), 79’u kauçuk ve plastik (%15) ve 51’i gıda (%10) sektörlerinde faaliyet gösteren endüstriyel tesislerde gerçekleşmiştir.

2018 yılından 2023 yılına endüstriyel yangın ve patlamalarda öne çıkan sektörler değişmemiştir. En çok endüstriyel yangın ve patlama olan sektör 2018 yılında tekstil, 2019 yılında metal, 2020 yılından itibaren ise ağaç, kağıt, mobilya olmuştur. Metal sektörü de yüksek yüzdelik dilimi ile bu yıllarda da takibini sürdürmektedir. (Grafik 3).

Bu konuda ayrıntılı bir karşılaştırmayı daha sağlıklı yapabilmek adına sektörü tespit edilemeyen yangın ve patlamalar çıkarıldığında geriye kalan yangın ve patlamalardaki yüzdesel dağılıma bakılması gerekmektedir.

Endüstriyel yangın ve patlamalar incelendiğinde sektöründen bağımsız olarak geri dönüşüm ve atık bertaraf tesisleri, yangınların en sık görüldüğü tesis türlerinden biridir. 2023 yılı içerisinde atıkların çeşitli amaçlarla toplandığı tesislerde 51 yangın tespit edilmiştir. Son 5 yıllık veriler de kendi içerisinde analiz edildiğinde, geri dönüşüm ve atık bertaraf tesislerindeki yangın ve patlama risklerini net bir şekilde ortaya çıkarmaktadır. Organik malzeme geri dönüştüren tesisler; dinlenme aşaması ve işlemler sırasında atık malzemelerden çıkan gaz ve tozlar sebebiyle yangın ve patlama riskleri taşıyan tesislerdir. İlk bakışta yanmaz gibi görünen malzemelerde bile; kullanım süreci sonucunda ortaya çıkmış olan yağlanma, tozlanma yahut kâğıt, plastik vb. paketleme malzemeleri ile bir arada bulunmaları sebebiyle büyük bir yangın riski oluşabilmektedir. Bu tesislerde düzensiz istiflemenin yaygın olması, kağıt, karton, plastik vb. yanıcı maddelerin çoğunlukta olması gibi sebepler yangın ve patlamaları arttırmaktadır. Atık ve geri dönüşüm tesislerinde denetimler mutlaka arttırılmalıdır. Uygun şartlarda depolama yapılmalı, ayrıştırma kurallarına dikkat edilmeli, tesise getirilen tüm maddeler tanımlı olmalı, elektrik tehlikeleri ve yangın tesisatının işlevselliği göz önünde bulundurulmalıdır.

Endüstriyel yangın ve patlamaların tesis içerisinde gerçekleştiği bölümler incelendiğinde ise bölümü tespit edilen 213 yangın ve patlamanın 84'ünün depolama yapılan depo ve silo bölümlerinde gerçekleştiği görülmektedir. Depolama, yangın güvenliği için özel tedbirler gerektiren bir alandır. Bu durum özellikle yanıcı malzemelerin depolanması üzerinde durulması gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Ayrıca bölümü tespit edilen 213 yangın ve patlamanın 70’inin üretim bölümünde, 26’sının baca bölümünde gerçekleştiği tespit edilmiştir.

Grafik 8’de gösterilen, 2023 yılında gerçekleşen endüstriyel yangın ve patlamaların illere göre dağılımları incelendiğinde ise beklenildiği üzere sanayinin yoğun olduğu bölgelerde daha fazla olduğu görülmektedir.

Grafik 9’da verilen bölgesel dağılımlar incelendiğinde ise Marmara Bölgesi’ndeki yangın ve patlamalar toplamın %47,4‘ünü, Akdeniz ve İç Anadolu Bölgeleri toplamı ise %39,7’sini kapsamaktadır. Özellikle bu bölgelerde alınan önlemler, yapılan çalışmalar ve denetimler arttırılmalıdır.


Endüstriyel yangın ve patlamaların en çok gerçekleştiği il olan İstanbul’da yangın ve patlamaların ilçelere dağılımına bakıldığında, özellikle kimya sanayinin yoğun olduğu Tuzla ve sanayi sitelerinin yoğun olarak bulunduğu Arnavutköy- Başakşehir- Esenyurt üçgeninin ön plana çıktığı görülmektedir. Arnavutköy, Başakşehir, Tuzla ve Esenyurt ilçelerinde çıkan yangın ve patlama olaylarının, İstanbul’daki toplam yangın ve patlama olaylarının yarısı olduğu görülmektedir. Bu ilçelerde sanayi tesisleri ve diğer fabrikaların yaşam alanlarından tam anlamıyla soyutlandığı söylenemez. Bu durum, endüstriyel yangın ve patlamaları toplumsal bir sorun haline dönüştürmektedir. Önceki yıllara bakıldığında da İstanbul’daki endüstriyel yangın ve patlamaların neredeyse aynı ilçelerde yoğunlaştığı görülmektedir.
 

Geçmiş yıllardaki raporlarımıza benzer bir şekilde, bu raporda yer alan endüstriyel yangın ve patlamalardan sadece 156’sının yani %29,5'luk kısmının tutuşturma kaynağı tespit edilmiştir. Bu durumun sebebi, yangın ve patlamalar hakkında basına ayrıntılı bilgi verilmemesidir. Tespit edilenlerin çoğunluğu da kurumlardan alınan bilgilerden gelmiştir. Tutuşturma kaynağı tespit edilen yangın ve patlamalarda elektriksel kıvılcım kaynaklı olanlar ön plana çıkmaktadır. Elektrik tesisatlarının periyodik bakım ve kontrollerinin yapılmaması, elektrikli çalışmalarda iş güvenliği kurallarının ihlal edilmesi, elektrik kaynaklı yangınların artmasına sebep olmaktadır. Elektriksel kıvılcım kaynaklı yangın ve patlamaları, mekanik kıvılcım kaynaklı olanlar takip etmektedir.

Mekanik kıvılcım kaynaklı yangın ve patlamaların önüne geçebilmek için mekanik kıvılcım kaynağı olduğu bilinen ekipmanların çalışmaları sırasında özel tedbirler alınmalı ve iş izni sistemi uygulanmalıdır. Açık alev kaynaklı yangınlar için de aynı durum geçerlidir. Aşırı ısınma kaynaklı yangın ve patlamaların ise genellikle havalandırma bacalarının içindeki kurumun ısınmasıyla ortaya çıktığı görülmektedir.


2023 yılında tespit edilen endüstriyel yangın ve patlamalardan yaklaşık olarak %13'ünün oluş biçimi tespit edilmiştir (Grafik 12). Oluş biçimi tespit edilen yangın ve patlamalarda elektrik tesisatında arıza, dışarıdan sirayet etme ve kapalı alan çalışmaları ön plana çıkmaktadır.

Yanıcı ve parlayıcı maddelerin bulunduğu endüstriyel alanlardaki sigara kullanımı, ateşli çalışma yapılması (kaynak, spiral kesme-taşlama vb.) firmaların oldukça dikkat etmesi gereken konulardır. Firmaların bir kısmı çalışanların işe fazla ara vermemesi vb. sebeplerle sigara kullanımına izin verebiliyor veya zaman zaman göz yumabiliyor. Ayrıca sadece yasaklamakla yetinilmemeli, çalışanlar sürekli olarak kontrol edilmelidir. Ateşli çalışmalar yapılacaksa gerekli önlemler (yanıcıların uzaklaştırılması, gaz ölçümü vb.) alındıktan sonra kontrollü şekilde yaptırılmalıdır.


4. 2023 YILINDA ÖNE ÇIKAN OLAYLAR

Önceki yıllarda olduğu gibi 2023 yılında da sonuçları oldukça acı olan büyük endüstriyel yangın ve patlamalar gerçekleşmiştir.

10 Haziran 2023 tarihinde yine Makine ve Kimya Endüstrisi’ne (MKE) bağlı Barutsan Roket ve Patlayıcı Fabrikasında Dinamit Atölyesi’nde yaşanan patlama ve yangın nedeniyle 5 işçi hayatını kaybetmiştir. Yine MKEK bünyesinde yer alan Kapsül Fabrikasında da 18 Temmuz 2023 tarihinde benzer bir şekilde bir patlama gerçekleşmiş ve bu olayda da 4 işçi yaralanmıştır. Önceki yıllarda da MKE bünyesinde yer alan fabrikalarda yaşanan olaylar yeterli önlemlerin alınmadığını gözler önüne sermektedir. Çeşitli kaynaklardan edinilen ve kamuoyuna yansıyan bilgiler ışığında MKE bünyesindeki tesislerde çok ağır ve çok tehlikeli bir iş yapılmasına rağmen kurulduğundan bu yana neredeyse hiçbir teknolojik değişiklik gerçekleşmemiş ve günümüz teknolojisinden uzak bir proses izlenmektedir. Yaşanan olaylar bakım ve depolama süreçlerinin önemini açıkça ortaya koymaktadır.

12 Şubat 2023 tarihinde de Balıkesir’in Susurluk ilçesinde yer alan kokoreç üretim tesisinde gerçekleşen patlama sonucu 4' ü ağır olmak üzere 17 işçi yaralanmıştır. Basına yansıyan bilgiler ışığında LPG tankından sızan gaz tutuşturma kaynağı ile buluşarak patlamaya sebep olmuştur. Bu olayda da yanıcı, parlayıcı, patlayıcı bulunan depo ve tankların risk haritalarının çıkartılması ve uygun ekipman, uygun bakım programlarının önemini tekrar ortaya koymuştur.

Bundan sonraki bölüme "SONUÇ, EK:ENDÜSTRİYEL YANGIN VE PATLAMA VERİLERİ"  ile devam edilecektir. 

Kaynak: Bu  önemli  raporu hazırlayan ve Elektrik Tesisat Portalımızda  yayınlanmasına izin veren TMMOB Kimya Mühendisleri Odası İstanbul şubemize  teşekkür ederiz.